Materiały do przeczytania dotyczące doskonalenia komunikacji z pacjentem, aspekt międzykulturowy

Zapoznanie się z procesem starzenia 

Starzenie się to dynamiczny i nieodwracalny proces fizjologiczny, który zachodzi z biegiem czasu, wśród organizmów żywych. Jest to uniwersalne zjawisko w życiu człowieka. Według większości biologów starzenie zaczyna się od czwartej dekady życia, a kończy śmiercią, która jest końcem życia biologicznego. Proces starzenia człowieka jest złożony i indywidualny; zachodzi w sferze biologicznej, psychologicznej i społecznej. Oprócz ważnej roli przypisywanej czynnikom pozaustrojowym, biologicznym i psychospołecznym, za główny etiologiczno-patologiczny mechanizm starzenia się uznawany jest kod genetyczny. Do czynników biologicznych zalicza się: brak aktywności fizycznej, niewłaściwą dietę, obciążenie psychomotoryczne, ostre i przewlekłe stany chorobowe, a do czynników psychospołecznych: zmiany w środowisku, izolację, samotność, brak przygotowania do starości. Starość definiowana jest jako końcowy etap procesu starzenia, kończący się śmiercią. Przez biologów i lekarzy definiuje się ją jako etap życia po osiągnięciu dojrzałości, w którym następuje spadek funkcji organizmu oraz zachodzą różnorodne zmiany w układach i narządach [10]. W zależności od przyjętych kryteriów wiek starości określa się jako wiek:

kalendarzowy (chronologiczny, metrykalny, określony przez czas od narodzin);

biologiczny (funkcjonalny, odzwierciedla stan zdrowia i kondycji organizmu);

prawny (ustawowa granica wieku emerytalnego);

ekonomiczny (brak aktywności, spadek dochodów);

społeczny (związany z utratą prestiżu i ról społecznych);

psychologiczny (określony przez badanie funkcji intelektualnych).

Starzenie psychospołeczne traktowane jest jako zjawisko wtórne do starzenia biologicznego. Zachodzące wraz z wiekiem zmiany w funkcjonowaniu poszczególnych narządów wpływają na nastrój, stosunek do otoczenia, kondycję fizyczną i aktywność społeczną, decydują o miejscu osób starszych w rodzinie i społeczeństwie. Jednak przebieg starzenia psychospołecznego w dużej mierze zależy od stanu osób starszych; w jaki sposób dana osoba przygotowuje się do starości i jak wpływa to na jej funkcjonowanie w miarę upływu czasu. Z. Szarota przekonuje, że jakość naszego dotychczasowego życia decyduje o tym, jakimi ludźmi będziemy na starość. Starzenie się psychiczne odnosi się do ludzkiej świadomości i jej zdolności do przystosowania się do procesu starzenia [10]. Akceptacja starości przyczynia się do poczucia szczęścia i zadowolenia z życia; jego brak powoduje poczucie osamotnienia i bólu fizycznego. Wraz z wiekiem nasilają się trudności w przystosowaniu się do nowych sytuacji, a w ślad za nimi idą negatywne zmiany w sferze poznawczej i intelektualnej, zachodzą zmiany w procesach percepcji, przetwarzaniu odbieranych wrażeń i ewolucji procesów myślowych.

Wraz z wiekiem pamięć pogarsza się, zwłaszcza pamięć krótkotrwała, do której można teraz dodać nowy rodzaj, pamięć emocjonalną. Depresja, zawroty głowy i choroby, których głównymi objawami są zaburzenia funkcji poznawczych, występują również częściej w starszym wieku. Chociaż osobom starszym przypisuje się szereg negatywnych cech, nie jest to regułą i nie odpowiada całej strukturze ich osobowości. W procesie starzenia się organizmu ludzkiego zachodzą również pozytywne zmiany psychiczne. Myślenie retrospektywne pozwala osobom starszym przypomnieć sobie nawet najbardziej odległe wydarzenia, mają duże praktyczne doświadczenie, z którego mogą korzystać i dzielić się nim. Są także ostrożni w podejmowaniu decyzji i dzięki temu potrafią uniknąć wielu błędów. 

Starość w kontekście społecznym oznacza ograniczenie wynikające z postrzegania danej osoby wyłącznie w kontekście wieku, jest uwarunkowana kulturowo i może się różnić w zależności od obyczajów. Każdy człowiek żyjący w społeczeństwie pełni określone role, a niektóre z nich kończą się wraz ze starością, niektóre zmieniają się lub trwają, pojawiają się też zupełnie nowe role. Czasami role mogą się odwrócić, zwłaszcza jeśli dorosłe potomstwo potrzebuje pomocy. Jest to sytuacja, w której seniorzy muszą pogodzić się z utratą lub zmianą pewnych ról i szukać nowych ról. Zależy to w dużej mierze od środowiska, w którym funkcjonują i ich aktywnej postawy.

Wraz z utratą zdrowia spada zadowolenie z życia, spada zainteresowanie, pojawia się poczucie osamotnienia i zagrożenia. Przejście na emeryturę często wiąże się z poważną zmianą stylu życia, zmniejszeniem potrzeb i kontaktów, izolacją i zubożeniem. Pomimo wszystkich “strat” w podeszłym wieku, okres ten można wykorzystać na prowadzenie twórczego i satysfakcjonującego życia.

Osoby starsze są źródłem wielu wartości rodzinnych, religijnych i społecznych, a starość jest okresem “żniwa” z całego życia. Starość to okres maksymalnej akumulacji doświadczeń i możliwości społecznych. Seniorzy mają dużo wolnego czasu, a gdy tylko mają taką możliwość, mogą realizować się i pomagać innym, przyjmować nowe role społeczne i rodzinne, uczestniczyć w działalności różnych instytucji i stowarzyszeń. W dużej mierze wynika to z poprzedniego codziennego stylu działania. Ci, którzy byli aktywni w młodości, starają się również prowadzić aktywne życie na starość, rozwijać swoje zainteresowania i hobby lub odgrywać aktywną rolę w swojej społeczności, stowarzyszeniach, grupach lub fundacjach.

Za jedną z najważniejszych form aktywnego starzenia się, która zapewnia poczucie użyteczności i prestiżu, uważa się kontakt z rodziną, krewnymi i sąsiadami. Rodzina dla osób starszych to naturalne środowisko, w którym oczekują wsparcia duchowego, fizycznego lub materialnego.

Starzenie się społeczne odnosi się do tego, jak dana osoba postrzega proces starzenia się i jak jest ono postrzegane przez społeczeństwo, w którym żyje. Każdy wchodzi w starość z indywidualnym wyobrażeniem o tym, co ona oznacza, ale ten okres życia kształtuje się na wiele sposobów, na przykład poprzez uważne przyglądanie się osobom starszym, aktualne stereotypy na temat starości oraz własne oczekiwania wynikające z przeszłych doświadczeń. Stworzona przez człowieka wizja starości jest swoistym przewodnikiem, w którym odpowiednio kształtowane są zachowania wobec procesu starzenia. Duże znaczenie ma to, który obraz starości dominuje w naszej świadomości: pozytywny czy negatywny. Subiektywny sposób postrzegania procesu starzenia się wpływa na funkcjonowanie danej osoby, aktywność życiową, wszelkie działania i kontakt z innymi ludźmi. Nowoczesne społeczeństwo promuje młodość, postęp, rozwój oraz skuteczność. Z tego powodu seniorom często trudno jest osiągnąć satysfakcję osobistą, być aktywnymi i podejmować różnorodne inicjatywy na emeryturze. Taka postawa przyspiesza starzenie się psychospołeczne, co objawia się depresją, apatią i obojętnością wobec otoczenia. Społeczeństwa wysoko rozwinięte dążą jednak do włączania seniorów do sieci relacji społecznych, udzielają wsparcia społecznego, wspierają w utrzymywaniu ról społecznych i realizowaniu określonych funkcji społecznych, rozumianych jako realizacja zainteresowań, pasji czy hobby.

Pierwszy kontakt z fizjoterapeutą i zespołem multidyscyplinarnym zaczyna się właściwie od komunikacji. Nawiązanie porozumienia oraz stworzenie bezpiecznego środowiska sprawiają, że osoba starsza czuje, że nie jest sama. Stawianie niewielkich zadań do wykonania w procesie terapeutycznym sprawia, że jednostka jest aktywna fizycznie, integruje się z otoczeniem społecznym i zmniejsza izolację społeczną.