Materiały do przeczytania dotyczące doskonalenia komunikacji z pacjentem, aspekt międzykulturowy

Reakcja na uraz 

Trudno przewidzieć, jaka będzie reakcja sportowca na uraz. Zależy ona od wielu czynników: związanych z samym urazem (jego rodzaj i rozległość), sytuacją, w której doszło do urazu (np. uraz niedługo po zdobyciu złotego medalu mistrzostw świata lub tuż przed Igrzyskami Olimpijskimi, na początku lub na końcu sezonu itp.), temperamentem i osobowością sportowca (skłonność do lęku, depresji i katastrofizacji sytuacji lub pozytywne nastawienie i ocena urazu jako wyzwania, które trzeba pokonać), sytuacji rodzinnej i finansowej, presji wewnętrznej (silna potrzeba rywalizacji i wygrywania) i zewnętrznej (obawa przed utratą pozycji w drużynie, wymuszanie szybkiego powrotu do gry).

Reakcja na uraz jest procesem dynamicznym. Może przechodzić od szoku, poprzez niedowierzanie, zaprzeczanie, gniew i brak akceptacji (pytania „Dlaczego ja?”, „Jak mogło do tego dojść?”), depresję i obwinianie się („Gdybym tylko lepiej się przygotował…”, „Gdybym tylko nie zaniedbał rozgrzewki…”), obwinianie innych (o źle przygotowany stadion, wadliwy sprzęt, narzucony zbyt obciążający plan treningowy, niedostateczną opiekę fizjoterapeuty) zwykle aż po akceptację. Oczywiście ten schemat nie jest stały i każdy sportowiec swój uraz przeżywa inaczej.

W zależności od współwystępowania czynników wewnętrznych i zewnętrznych, uraz może być ostatecznie postrzegany wyłącznie negatywnie, może być przyczynkiem do refleksji i poszukiwania dodatnich stron lub może być bagatelizowany. 

Negatywne emocje związane z urazem mogą przejawiać się w ocenie urazu jako:

– nieszczęścia i niepotrzbnego cierpienia,

– wroga i przeszkody w osiąganiu celu,

– nieodwracalnej przeszkody w osiągnięciu wymarzonego sukcesu,

– przyczyny izolacji i osamotnienia,

– źródła lęku i obniżenia nastroju,

– utraty motywacji do działania,

– źródła złości i zazdrości wobec innych sportowców, którzy mogą trenować i poprawiać swoje osiągnięcia,

– źródła kłopotów rodzinnych, także finansowych,

– przejaw słabości,

– przyzwolenie do manipulowania otoczeniem.

Wśród pozytywnych emocji związanych z urazem można wymienić:

– refleksję i poszukiwanie dodatnich stron (np. więcej czasu, który można spędzić z rodziną),

– przewartościowanie swoich planów i celów życiowych (np. znalezienie alternatywnego hobby, zajęcia),

– budowanie motywacji do pracy,

– trening pokory i cierpliwości,

– wzmocnienie odporności psychicznej,

– pokonanie nieoczekiwnaego wyzwania i wzmocienie pewności siebie,

– większa empatia dla innych sportowców borykających się z kontuzjami.

Dla postawy bagatelizującej charakterystyczne jest postrzeganie urazu jako:

– przypadkowego zdarzenia, które dotknie kiedyś każdego sportowca,

– normalnego zdarzenia w sporcie, które szybko pójdzie w zapomnienie,

– zdarzenia, które nie ma większego znaczenia dla zdrowia i kariery sportowej,

– pretekstu do odpoczynku od sportu i beztroskiego lenistwa,

– wymówki od wszystkich obowiązków.

Oczywiście najlepsze rokowania daje współpraca ze sportowcem, którego postawa może być opisana jako refleksyjny optymista. Jednym z zadań zespołu terapeutycznego jest wspieranie sportowca w uzyskaniu takiej postawy wobec urazu.

Sposoby radzenia sobie ze stresem związanym z urazem

Dla zmniejszenia stresu związanego z urazem ważne jest, by sportowiec zrozumiał własny stan (charakter i konsekwencje urazu, cel i przebieg terapii), zaakceptował go, odzyskał poczucie kontroli i wziął odpowiedzialność za swoje działanie. Kluczowe wydaje się skupienie uwagi na emocjach pozytywnych, co można osiągnąć wykorzystując zasoby wewnętrzne sportowca (przekonanie o własnej skuteczności, wewnętrzna lokalizacja poczucia kontroli, pozytywna samoocena, niezależność, konsekwencja w działaniu wzmocnione przez techniki relaksacyjne, modlitwę, medytację) lub zasobach zewnętrznych (wsparcie z otoczenia). Sportowiec powinien czynnie współpracować z zespołem terapeutycznym, komunikować swoje obawy (np. pytać o niepokojące objawy), mówić o trudnościach i nie wahać się prosić o pomoc.

Podstawowe zalecenia dla sportowca po urazie to:

– stosować leczenie farmakologiczne i wykonywać badania kontrolne według zaleceń lekarza,

– systematycznie pracować z rehabilitantem,

– wykonywać zalecone ćwiczenia pomiędzy spotkaniami z fizjoterapeutą,

– stosować zalecenia odnośnie modyfikacji codziennej aktywności fizycznej, diety, snu i wypoczynku,

– współpracować z psychologiem sportowym.

Czynniki zakłócające przebieg rehabilitacji:

Podstawowym czynnikiem zakłócającym proces rehabilitacji i stanowiącym największą przeszkodę dla jej efektywności jest ból. Tak więc jednym z najistotniejszych zadań personelu medycznego jest pomoc w złagodzeniu bólu.

Inne trudności zakłócające przebieg rehabilitacji można podzielić w uproszczeniu na:

Problemy emocjonalne

Przykłady: negatywne emocje, tłumienie emocji, obniżone samopoczucie, depresyjność, problemy ze snem, w skrajnym przypadku myśli samobójcze
Pomoc, jakiej można udzielić: obecność, okazywanie zainteresowania i troski, rozmowa, wysłuchanie, stworzenie okazji do wyrażenia obaw i uwolnienia negatywnych odczuć

Konsekwencje braku wsparcia: pogorszenie samopoczucia i narastanie napięcia związanego z tłumieniem emocji

Problemy poznawcze

Przykłady: opaczne lub niepełne zrozumienie natury urazu, celu i przebiegu leczenia, błędne przekonanie o konsekwencjach urazu, czasie potrzebnym na powrót do zdrowia i sprawności, błędna opinia na temat rokowań, nieprawidłowe wykonywanie zaleceń lekarza i fizjoterapeuty

Pomoc, jakiej można udzielić: przekazanie informacji w sposób zrozumiały i klarowny, umożliwienie rozmowy z osobą, która miała podobne doświadczenia, sporządzenie notatki dotyczącej zażywania leków, terminów wizyt i badań kontrolnych, szczegółowy instruktaż wykonywania ćwiczeń (np. nagranie krótkich filmików telefonem komórkowym).

Konsekwencje braku wsparcia: lęk i pesymistyczne nastawienie do terapii lub bagatelizowanie problemu, brak motywacji do czynnego udziału w procesie rehabilitacji, brak postępów rehabilitacji, zniechęcenie.

Problemy materialne 

Przykłady: problemy finansowe związane z brakiem możliwości zarobkowania, brak dostępu do specjalistycznego leczenia.

Pomoc, jakiej można udzielić: pomoc w uzyskaniu wsparcia finansowego, pomoc w uzyskaniu dostępu do specjalistycznego leczenia.

Konsekwencje braku wsparcia: brak postępów terapii, trwały ubytek zdrowia i sprawności, problemy emocjonalne i rodzinne.

Obawa przed ruchem i ponownym urazem

Jedną z częstych reakcji na uraz jest obawa przed ruchem i ponownym urazem. W początkowej fazie po urazie obawa ta jest uzasadniona i jest czynnikiem ochronnym. W miarę zdrowienia i powrotu do sprawności strach przed ruchem powinien się zmniejszać. Zdarza się jednak, że mimo skutecznego leczenia i braku medycznych przeciwwskazań do aktywności fizycznej, obawa przed ruchem i ponownym urazem pozostaje wysoka. Taka sytuacja jest bardzo niekorzystna i jest traktowana jako czynnik zwiększający ryzyko ponownego urazu. Nawet jeśli z punktu widzenia oceny medycznej i przygotowania motorycznego sportowiec jest gotowy do powrotu do sportu, ale wciąż ma obawę przed ruchem, powrót do aktywności należy odłożyć w czasie a sportowcowi zapewnić pomoc, np. spotkanie z psychologiem sportowym.

Jednym z najczęściej stosowanych narzędzi do oceny strachu przed ruchem jest Tampa Scale of Kinesiophobia. Skala ta składa się z 17 (lub 11) stwierdzeń, z których przykładowe to:  „Boję się, że mogę się zranić, jeśli będę ćwiczyć”, „Ból zawsze oznacza, że uszkodziłem swoje ciało”, „Nikt nie powinien ćwiczyć, gdy odczuwa ból”. Stwierdzenia są punktowane w skali Likerta od 1 do 4: 1 – zdecydowanie się nie zgadzam/2 – nie zgadzam się/3 – zgadzam się/4 – zdecydowanie się zgadzam  (większa liczba punktów wskazuje na większe nasilenie kinezjofobii). Respondent może otrzymać od 17 do 68 punktów, przy czym wynik 37 lub więcej oznacza kinezjofobię. Bezpłatny dostęp do elektronicznego kalkulatora skali w języku angielskim można znaleźć na stronie: https://www.physiotutors.com/questionnaires/tampa-scale-kinesiophobia/ (dostęp: 03.09.2023)

Dodatkowo dostępne w e-podręczniku: Opis innych skal i kwestionariuszy przydatnych w procesie podejmownia decyzji o powrocie do sportu po urazie.